มานุษยวิทยา 66

หัวข้อ ชีวิตภาคสนาม Life, Ethnographically!

12 – 14 กรกฎาคม 2566 ณ ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร

           การทำงานของนักมานุษยวิทยาคือการใช้ชีวิตอยู่ร่วมกับคนกลุ่มต่าง ๆ เพื่อทำความเข้าใจประสบการณ์ โลกทัศน์ ความคิด ความเชื่อ อารมณ์ความรู้สึก และวิธีการปฏิบัติทางสังคมของคนที่ถูกศึกษาอย่างละเอียด สิ่งนี้เรียกว่า “การทำงานภาคสนาม” (fieldwork) อย่างไรก็ตาม ในกลางคริสต์ศตวรรษที่ 19 อันเป็นระยะแรก ๆ ที่ชาติพันธุ์วิทยา (ethnology) ถือกำเนิดขึ้น ชาวตะวันตกที่เป็นนักเดินทางและสนใจเปรียบเทียบความแตกต่างทางสรีระ ภาษา และวัฒนธรรมของมนุษย์ที่ในพื้นที่ต่าง ๆ ของโลก ได้เขียนเรื่องราวเกี่ยวกับวัตถุสิ่งของ เครื่องมือเครื่องใช้ ประเพณี พิธีกรรม การแต่งกาย การกินอยู่หลับนอน และวิถีชีวิตของคนพื้นเมืองที่ตนไม่รู้จัก อันเป็นเรื่องสำคัญของนักชาติพันธุ์ในยุคบุกเบิก นักชาติพันธุ์ เช่น James G. Frazer อ่านบันทึกของนักเดินทางและมิชชันนารีเพื่อเป็นข้อมูลสำหรับศึกษาวัฒนธรรมของมนุษย์ ทำให้การศึกษาแนวนี้ถูกขนานนามว่า armchair anthropology หรือก็คือการศึกษาที่อาศัยการอ่านบันทึกและข้อเขียนต่าง ๆ บนโต๊ะทำงาน โดยไม่ต้องเดินทางไปพบเห็นของจริงในพื้นที่

           จนกระทั่งในปี ค.ศ.1863 เกิดสมาคมมานุษยวิทยาแห่งลอนดอน ก่อตั้งโดย Richard Francis Burton ความสนใจดั้งเดิมนั้นเปลี่ยนไปสู่การเปลี่ยนแปลงทางสังคมและวัฒนธรรมของมนุษย์ โดยอาศัยทฤษฎีวิวัฒนาการของ Charles Darwin เป็นกรอบในการอธิบาย ในช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 19 เป็นต้นมา  นักมานุษยวิทยาเช่น Edward Burnett Tylor เดินทางไปศึกษาวัฒนธรรมเม็กซิโก และ Lewis Henry Morgan ศึกษาระบบเครือญาติและชีวิตชนพื้นเมืองหลายเผ่าในประเทศสหรัฐอเมริกา ล้วนสนใจลำดับขั้นทางวัฒนธรรมจากความเรียบง่ายไปสู่ความซับซ้อน ในขณะที่ Franz Boas ทำงานสนามในพื้นที่อาศัยของชนพื้นเมืองในแคนาดา เขาสนใจวัฒนธรรมในฐานะเป็นสิ่งที่มีค่าในตัวเอง โดยใช้แนวคิดสัมพัทธ์นิยมทางวัฒนธรรม (cultural relativism) ซึ่งมิได้เปรียบเทียบว่าวัฒนธรรมไหนจะก้าวหน้าหรือล้าหลัง ทำให้เกิดการโต้แย้งกับทฤษฎีวิวัฒนาการ อย่างไรก็ตาม รูปแบบการทำงานสนามที่เป็นระบบเริ่มต้นโดย Bronislaw Malinowski ซึ่งเป็นนักมานุษยวิทยาเชื้อสายโปแลนด์ที่ทำงานและใช้ชีวิตอยู่ในอังกฤษ เขาคือผู้ที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ของชนพื้นเมืองในเกาะ Trobriand ในมหาสมุทรแปซิฟิกในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 1 การใช้เวลาอยู่ที่นั่นยาวนาน 2 ปี ทำให้เขาวางแนวปฏิบัติของการทำงานสนามจนกลายเป็นวิธีวิทยาสำคัญของมานุษยวิทยา

           การอาศัยคลุกคลีและมีส่วนร่วมในการทำสิ่งต่าง ๆ กับชนพื้นเมืองเป็นเวลานานกลายเป็นหัวใจหลักของมานุษยวิทยาซึ่งดำเนินไปพร้อมกับเรียนรู้ภาษา วัฒนธรรม และโลกทัศน์ของคนพื้นเมือง วิธีสังเกตแบบมีส่วนร่วม (participant observation) จึงเป็นบรรทัดฐานสำหรับนักมานุษยวิทยาที่เข้าไปอาศัยอยู่กับชนพื้นเมือง ลูกศิษย์ของ Malinowski ต่างดำเนินรอยตามวิธีทำงานของเขาและทุ่มเทกับการเก็บข้อมูลทุกซอกทุกมุมเกี่ยวกับชีวิตของชนพื้นเมือง ซึ่งรู้จักในนามการศึกษาแบบองค์รวม (holistic study) การเก็บข้อมูลที่ครบถ้วนรอบด้านจึงเป็นเป้าหมายของนักมานุษยวิทยาที่อยากรู้จักชีวิตของคนต่างวัฒนธรรม แต่เมื่อมีการค้นพบว่าบันทึกส่วนตัวของ Malinowski แสดงทัศนคติและความรู้สึกที่ต่างไปจากการเขียนในหนังสือ ทำให้วงการมานุษยวิทยาตั้งคำถามว่าข้อมูลที่เขียนในหนังสือกับตัวตนของนักมานุษยวิทยาเป็นไปในทิศทางเดียวกันหรือไม่ ประเด็นนี้ทำให้เกิดการสงสัยต่อวิธีทำงานภาคสนามที่เลือกปกปิดและเปิดเผยข้อมูลบางอย่าง ซึ่งสะท้อนบทบาทของนักมานุษยวิทยาในฐานะเป็นผู้มีอำนาจในการกำหนดและนำเสนอความรู้เกี่ยวกับวัฒนธรรม

           หลังจากนั้น ตั้งแต่ทศวรรษ 1980 เป็นต้นมา การทำงานของนักมานุษยวิทยาถูกทบทวนและวิพากษ์วิจารณ์มาเป็นลำดับ โดยเฉพาะประเด็นเกี่ยวกับอำนาจที่ไม่เท่ากันของผู้ศึกษากับผู้ถูกศึกษา มีการตั้งคำถามเกี่ยวกับตัวตนของนักมานุษยวิทยาและการสร้างภาพแทนให้กับคนอื่น รวมทั้งอำนาจของภาษาและวาทกรรมที่ถูกใช้ในงานเขียนทางชาติพันธุ์ คำถามเหล่านี้มีผลต่อการทำงานของนักมานุษยวิทยาซึ่งอาจไม่มีความเป็นกลางและใช้ข้อมูลเพื่อสนับสนุนแนวคิดทฤษฎีบางอย่าง James Clifford และ George E Marcus วิจารณ์สิ่งนี้ในหนังสือ Writing Culture (1986) โดยชี้ว่างานเขียนของนักมานุษยวิทยาเปรียบเป็นเรื่องแต่งประเภทหนึ่ง ทำให้มีความพยายามที่จะสะท้อนความคิดของผู้ถูกศึกษาและประสบการณ์ทำงานของนักมานุษยวิทยาเข้าไปเป็นส่วนหนึ่งในงานเขียน เพื่อทำให้เห็นตัวตนของคนกลุ่มต่าง ๆ ภายใต้บริบทของการสร้างปฏิสัมพันธ์และอารมณ์ความรู้สึกที่มีต่อกัน ปัจจุบันการทำงานของนักมานุษยวิทยามิได้จำกัดอยู่ในพื้นที่ของคนต่างวัฒนธรรม แต่รวมเอาการศึกษาคนในวัฒนธรรมของตัวเอง เช่น คนอพยพ แรงงานข้ามชาติ คนชายขอบ และกลุ่มคนที่มีบรรทัดฐานต่างไปจากสังคม 

           รูปแบบ ขั้นตอน วิธีการเก็บข้อมูล และการตรวจสอบสนามได้เปลี่ยนแปลงไปตามยุคสมัย จากในอดีตที่ใช้การเขียนบันทึก การสเก็ตภาพ มาถึงการใช้อุปกรณ์ เช่น กล้องถ่ายรูป กล้องวีดีโอ เครื่องบันทึกเสียง คอมพิวเตอร์ และแอพพลิเคชั่น รวมถึงการนำเสนอและถ่ายทอดเรื่องราวจากภาคสนามต่างมีรูปแบบที่หลากหลาย เช่น วรรณกรรม เรื่องสั้น งานศิลปะ สื่อผสมผสาน เป็นต้น นอกจากนั้น พื้นที่และสนามที่นักมานุษยวิทยาเข้าไปศึกษา มิได้มีเพียงพื้นที่กายภาพ หรือเป็นภูมิประเทศที่แตกต่างหลากหลายเท่านั้น แต่ยังมีพื้นที่ออนไลน์ สื่อสมัยใหม่ และพื้นที่เสมือนจริง (virtual space) ที่สร้างประสบการณ์ต่างไปจากเดิม วิธีการทำงานภาคสนามในพื้นที่ที่แตกต่างกันนี้ล้วนอาศัยเทคนิค ขั้นตอน วิธีปฏิบัติที่ไม่เหมือนกัน รวมถึงประเด็นที่ศึกษามีความซับซ้อนและเชื่อมโยงกันตั้งแต่ระดับบุคคลไปจนถึงระบอบอำนาจที่มีอิทธิพลข้ามเขตแดนของรัฐ ข้ามภูมิภาค การทำงานภาคสนามจึงเคลื่อนย้ายไปตามสถานการณ์ และเกี่ยวข้องกับวิธีจัดการกับความสัมพันธ์ของมนุษย์และสิ่งที่ไม่ใช่มนุษย์ที่เคลื่อนตัวอยู่ตลอดเวลา ฉะนั้น นักมานุษยวิทยาต้องตระหนักถึงเงื่อนไข ความไม่แน่นอน ข้อจำกัด ความยาก ความท้าทายของพื้นที่และสนามที่ตนเองเข้าไปศึกษาและใช้ชีวิตอยู่

           ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร จัดการประชุมวิชาการมานุษยวิทยาประจำปี 2566 หัวข้อ “ชีวิตภาคสนาม” เพื่อเปิดโอกาสให้นักวิชาการ นักวิจัย และนักศึกษาอภิปรายแลกเปลี่ยนความคิด ความเข้าใจ ความรู้สึก และประสบการณ์ของการทำงานภาคสนามที่แตกต่างหลากหลายและไม่หยุดนิ่ง  ซึ่งจะช่วยให้เห็นความสัมพันธ์ที่นักมานุษยวิทยาปฏิบัติตัวในฐานะเป็นผู้ศึกษา ผู้ต่อรอง ผู้เรียนรู้ชีวิตคนอื่น ผู้เดินทาง ผู้สื่อสารความรู้ และผู้เห็นคุณค่าของสิ่งต่าง ๆ อย่างไม่รู้จบ 

           มีการจัดวงเสวนาแลกเปลี่ยนทั้งสิ้น 32 วงเสวนา รับชมวิดีโอบันทึกการเสวนาได้ที่ SAC Channel  https://channel.sac.or.th/th/vdo/playlist/aEF1VGdKODhiWi85RjdDTnBPamF2Zz09/dmVDQ0EyVFVZOE5wR1NFM0Q4SFpSdz09

           หรือจะเลือกชมหัวข้อที่คุณสนใจ ดังนี้

           EP.1 พิธีเปิด https://shorturl.asia/iXbKR

           EP.2 ปาฐกถาภววิทยาสนาม  https://shorturl.asia/2Rv6o

           EP.3 ตามรอยมานุษยวิทยาของ ชาร์ล เอฟ คายส์  https://shorturl.asia/KPMkw

           EP.4 ความเชื่อและสิ่งเหนือธรรมชาติ  https://shorturl.asia/DuYOm

           EP.5 ชาติพันธุ์วรรณนาการติดตาม  https://shorturl.asia/SgleB

           EP.6 งานสนามจากภาพถ่าย  https://shorturl.asia/RDqCu

           EP.7 ภาคสนามในประเด็นความยากจน  https://shorturl.asia/qDuAc

           EP.8 วัฒนธรรมชาติพันธุ์ในงานภาคสนาม  https://shorturl.asia/gDl6F

           EP.9 เพศและตัวตนของผู้วิจัยในสนามอารมณ์  https://shorturl.asia/MBoIA

           EP.10 งานสนามกับภาพยนตร์  https://shorturl.asia/Sn9JP

           EP.11 อยู่ที่นั่นและท่องไปกับผู้คนและวัตถุ  https://shorturl.asia/lmDPG

           EP.12 งานสนามสำหรับผู้ถูกกดขี่  https://shorturl.asia/zlR7V

           EP.13 เรื่องเล่าจากโรงพยาบาลในฐานะสนามวิจัย  https://shorturl.asia/wKuIE

           EP.14 เสียงในสนาม  https://shorturl.asia/NQPJ5

           EP.15 ปาฐกถาคุยกับวัตถุ: ประสบการณ์สนามต่างแดน  https://shorturl.asia/75hjK

           EP.16 พลวัตของชาติพันธุ์ในสนาม  https://shorturl.asia/0HbTM

           EP.17 พหุภาคสนามในภาคอีสานของอินเดีย  https://shorturl.asia/2HnFs

           EP.18 เปิดสมองนักวิจัยรุ่นใหม่ในสนามชุมชน  https://shorturl.asia/jSaJR

           EP.19 งานสนามในวรรณกรรม  https://shorturl.asia/892Cb

           EP.20 กลับสู่สนาม  https://shorturl.asia/tJr0a

           EP.21 ศาสนาและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ https://shorturl.asia/jC9ad

           EP.22 พื้นที่คุ้มครองวิถีชีวิตกลุ่มชาติพันธุ์  https://shorturl.asia/QDUA3

           EP.23 แง่มุมหนึ่งของงานเอกสารโบราณ  https://shorturl.asia/d4krl

           EP.24 ถนนทุกสายมุ่งสู่ความหิวโหย  https://shorturl.asia/IH8nE

           EP.25 เมื่อให้สิ่งของลองพูด  https://shorturl.asia/me0aE

           EP.26 คน ช้าง แรงงาน สรรพสัตว์  https://shorturl.asia/YlX6G

           EP.27 ก้าวแรกสู่สังเวียน  https://shorturl.asia/IKtSl

           EP.28 ปาฐกถาโบราณคดีสนาม  https://shorturl.asia/IUaoC

           EP.29 ปลดแอกและรื้อถอนสภาวะอาณานิคมด้วยความคิดเชิงนิเวศ  https://shorturl.asia/SrayH

           EP.30 ทวนสอบสนามของชาติพันธุ์นิพนธ์เสียง  https://shorturl.asia/2l5Ec

           EP.31 การวิจัยภาคสนามในพื้นที่ศาสนา  https://shorturl.asia/WTIDO

           EP.32 การแสดงสื่อผสมเรื่อง The Soul  https://shorturl.asia/tMp6R