สรุปการบรรยายวิชาการสาธารณะออนไลน์ 

หัวข้อ “สะพานข้ามแม่น้ำแคว (Dark Tourism) และแฟนตาซีของความเจ็บปวด”

วิทยากร: ดร.ปิยะรัตน์ ปั้นลี้ คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์

วันพุธที่ 15 ธันวาคม 2564 เวลา 13.00-15.00 น. ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

           การศึกษาเรื่องสถานที่ได้รับความสนใจจากหลายสาขา ทั้งภูมิศาสตร์ สังคมวิทยา จิตวิทยา มานุษยวิทยา ฯลฯ ซึ่งสถานที่คือพื้นที่ทางภูมิศาสตร์ที่มีความหมายเฉพาะสำหรับบุคคลใดบุคคลหนึ่ง สถานที่มีปัญหาในทฤษฎีทางมานุษยวิทยาร่วมสมัย เนื่องจากความหมายของสถานที่มักถูกมองข้าม หรือได้รับการพูดถึงน้อยกว่าเวลา ในแง่ของอดีต ปัจจุบัน อนาคต รวมถึงวัฒนธรรม

           นักมานุษยวิทยาหลีกเลี่ยงที่จะศึกษาการท่องเที่ยว เพราะมองว่าประสบการณ์ของนักท่องเที่ยวเทียบกับสิ่งที่นักมานุษยวิทยาเผชิญไม่ได้ และมีความคิดเห็นว่าการท่องเที่ยวเป็นเรื่องที่ไม่จริงจัง ไม่คุ้มต่อการแสวงหาความเป็นวิชาการ กระทั่งในช่วงทศวรรษที่ 1930 ยุโรปเริ่มศึกษาประเด็นการท่องเที่ยว และมีพัฒนาการศึกษาต่อเนื่องในสหรัฐอเมริกา จนกลายเป็นเรื่องคุ้มค่าต่อการศึกษาทางมานุษยวิทยา โดยช่วงแรกของการศึกษาเน้นประเด็นที่เกี่ยวกับที่มาของการท่องเที่ยว การนิยามการท่องเที่ยว นักท่องเที่ยว การใช้เวลาว่าง และผลกระทบของการท่องเที่ยว

           หนังสือรวมบทความ Hosts and guests ของ Valene L. Smith เป็นงานศึกษาการท่องเที่ยวระหว่างประเทศชิ้นแรกๆ ที่มีอิทธิพลต่อมานุษยวิทยาการท่องเที่ยว เนื่องจากเป็นการศึกษาการท่องเที่ยวที่ใช้ทฤษฎีและระเบียบวิธีทางมานุษยวิทยา ที่ทำให้เกิดการศึกษาการท่องเที่ยวด้วยกรอบทางมานุษยวิทยาที่สัมพันธ์กับมิติต่างๆ ทั้งผลกระทบด้านบวกและลบที่มีผลต่อธรรมชาติและวัฒนธรรม การต่อสู้ อำนาจ การควบคุมทรัพยากร ประวัติศาสตร์ มิติทางด้านชนชั้น อัตลักษณ์ จริยธรรม การเมืองในการท่องเที่ยว ฯลฯ     

หนังสือ Hosts and guests ของ Valene L. Smith

ที่มา: https://www.amazon.com/Hosts-Guests-Anthropology-Valene-Smith/dp/0812212800

           การท่องเที่ยวที่เกี่ยวข้องกับความตาย (Dark Tourism) สร้างความสนใจให้กับสังคมและวงการวิชาการเป็นอย่างมาก คำว่า “Dark” ในวงการศึกษาเรื่องนี้ สร้างข้อถกเถียงในแง่ของการจัดประเภทสถานที่ท่องเที่ยวหรือประสบการณ์การท่องเที่ยว โดยนักวิชาการบางคนมีความคิดเห็นว่า การตัดสินว่าสถานที่หรือประสบการณ์การท่องเที่ยว เป็นกระบวนการสร้างทางสังคม (Social construct) มากกว่าข้อเท็จจริงตามวัตถุประสงค์ ที่สร้างขึ้นโดยนักวิชาการด้านการท่องเที่ยว ความหมายของ Dark Tourism ที่ครอบคลุมในสำนักคิดต่างๆ จึงหมายถึง กระบวนการท่องเที่ยวไปยังสถานที่ที่เกี่ยวกับความตาย โศกนาฏกรรม หรือการสังหาร ซึ่งเป็นการศึกษาการท่องเที่ยวที่เกี่ยวข้องกับความตายที่เกิดจากธรรมชาติและมนุษย์ เช่น ค่ายกักกัน Auschwitz-Birkanau, พิพิธภัณฑ์ฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ตวลสเลง, โรงไฟฟ้านิวเคลียร์ Chernobyl ฯลฯ นอกจากคำดังกล่าว ยังมีการใช้คำตามประเภทการท่องเที่ยว อย่างคำว่า Disaster Tourism สถานที่ที่เกิดภัยพิบัติ หรือการท่องเที่ยวสถานที่ที่เคยเป็นสนามรบ เรียกว่า Battlefield Tourism       

พิพิธภัณฑ์ฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ตวลสเลง

ที่มา: https://justiceinconflict.org/2019/01/28/transitional-justice-at-sites-of-dark-tourism-the-case-of-genocide-memorials-in-cambodia/

การท่องเที่ยวโรงไฟฟ้านิวเคลียร์ Chernobyl

ที่มา: https: //www.usatoday.com/picture-gallery/life/tv/2019/06/11/chernobyl-sees-30-increase-tourism-thanks -new-hbo-series/1418800001/     

           ตัวอย่างงานศึกษาการท่องเที่ยวที่เกี่ยวข้องกับความตาย (Dark Tourism) ที่ทำให้เห็นความสัมพันธ์ในมิติที่หลากหลาย ไม่ว่าจะเป็นงานของ Anthony V. Seaton ที่ศึกษาในสถานที่อย่างเรือนจำ หลุมศพ พื้นที่ประหารชีวิต เสนอว่า การท่องเที่ยวเชิง Dark มีประวัติศาสตร์ยาวนาน เชื่อมโยงกับธรรมเนียมมรณะ (Thanatopsis tradition) ซึ่งอาจเกิดความใคร่ครวญถึงความตายที่สามารถย้อนกลับไปได้ถึงยุคกลางได้ ส่วนงานศึกษาของ Chris Rojek ศึกษาสถานที่ที่คนดังหรือผู้คนจำนวนมากพบกับความตายอย่างกะทันหันและรุนแรง จนเกิดคำว่า Black Spot Tourism หรือการพัฒนาเชิงพาณิชย์ของหลุมศพ จนกลายเป็นการจัดงานเพื่อฉายสารคดีในวันและเวลาครบรอบการสังหาร John F. Kennedy อดีตประธานาธิบดีของสหรัฐฯ ในดัลลัส รัฐเท็กซัส         

           ในประเทศไทยสถานที่ท่องเที่ยวเชิง Dark ที่เป็นที่รู้จักคือ สะพานข้ามแม่น้ำแควและทางรถไฟสายมรณะ เป็นสถานที่ที่ให้นักท่องเที่ยวสัมผัสเรื่องราวทางประวัติศาสตร์และความรุนแรงที่เกิดขึ้น สถานที่ดังกล่าวกลายเป็นพื้นที่ศึกษาทางด้านมานุษยวิทยาที่พยายามทำความเข้าใจการท่องเที่ยวเชิง Dark ผ่านแนวคิด โดยมีผลการศึกษาดังนี้ สถานที่กลายเป็นผลิตภัณฑ์ทางวัฒนธรรม อันนำมาสู่การสร้างแบรนด์ การตลาด และการโฆษณา อย่างในกรณีนี้ ความทรงจำของสงครามกลายเป็นสินค้าที่ถูกนำเสนอผ่านหลายช่องทาง ทั้งหน่วยงานด้านการท่องเที่ยว (ททท.) งานภาครัฐ และงานท้องถิ่น นอกจากนี้ยังเป็นภาพแทนที่ถูกผลิตซ้ำในสื่อต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นหนังสือ ภาพยนตร์                     

ทางรถไฟสายมรณะ

ที่มา: https://www.sabaiatkan.com/attractiveplace/kanchanaburi-travel-tham-krasae-or-the-death-rail/

           ถึงแม้ว่าการท่องเที่ยวเชิง Dark จะขัดต่อจริยธรรมของสังคม ทั้งด้านการพัฒนา การส่งเสริม และการบริโภคเพื่อการท่องเที่ยว เนื่องจากเป็นการนำเรื่องต้องห้ามของสังคมอย่างเรื่องความตาย มาทำให้เป็นธุรกิจหรือการแสวงหาประโยชน์เชิงพาณิชย์ แต่หากมองอีกด้านหนึ่ง การท่องเที่ยวเชิง Dark เป็นการเปิดพื้นที่ใหม่ เพื่อให้คนสื่อสาร ถกเถียง พูดคุย และร่วมกันกำหนดค่านิยม ความหมาย ที่อาจจะนำไปสู่การชำระประวัติศาสตร์ทางการเมืองที่ถูกต้อง

เรียบเรียงโดย แพรพรรณ งอมกระโทก

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)