สรุปการบรรยายวิชาการสาธารณะออนไลน์ หัวข้อ “ภววิทยาวัตถุ” 

วิทยากร: รศ.ดร.เก่งกิจ กิตติเรียงลาภ คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

วันพุธที่ 17 พฤศจิกายน 2564 เวลา 13.00-15.00 น.  ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

OOO

Object-Oriented Ontology

           ญาณวิทยา = ความรู้คืออะไร? การหาความรู้คืออะไร? ความรู้จะมีความก้าวหน้าได้อย่างไร?

           ภววิทยา = การอภิปรายที่เกี่ยวกับการค้นหาความจริง หรือสภาวะที่เกี่ยวข้องกับการดำรงอยู่ของสิ่งต่างๆ 

           จุดเริ่มต้นเกิดจากความพยายามโต้แย้งถึงการให้ความสำคัญกับ “ความรู้” ที่อิงกับ “ผู้รู้” ซึ่งต่างไปจากเดิมที่มองว่า “ผู้รู้” มีความสำคัญเป็นหลัก “ความรู้” จึงเป็นเรื่องที่เกิดขึ้นผ่านการที่ “ผู้รู้” สร้างขึ้นให้กับวัตถุที่ศึกษา เราไม่ได้ให้ความสนใจกับวัตถุโดยตัวมันเอง แต่เราให้ความสนใจในความสัมพันธ์หรือปฏิสัมพันธ์ระหว่าง “ผู้รู้” กับ “วัตถุ” เพราะฉะนั้น “ความรู้” จึงเป็นผลผลิตของความสัมพันธ์ระหว่าง “ผู้รู้” กับ “วัตถุ” นอกจากนี้ความรู้ยังเปรียบเสมือนภาพแทน (representation) ที่ผู้รู้เป็นผู้สร้างขึ้นเกี่ยวกับสิ่งต่างๆ เพื่อทำความเข้าใจและนำมาอธิบายปรากฏการณ์ทางสังคม

ความรู้และการหาความรู้

           1. เราไม่รู้ว่าเรารู้ (unknown knowns) เป็นรากฐานความคิดทางปรัชญา ภาษาศาสตร์ โครงสร้างนิยม โดยมนุษย์ถูกกำกับด้วยความเข้าใจระบบการให้ความหมาย สัญญะ อุดมการณ์ คุณค่า แต่มนุษย์ไม่ได้ตระหนักรู้ว่า คุณค่าหรือความหมายถูกกำกับโดยโครงสร้างในสังคม 

           2. เรารู้ว่าเราไม่รู้ (known unknowns) ในสัจนิยม (realism) มองว่าความจริงมีหลายระดับ บางระดับสามารถเห็น สัมผัส จับต้องได้ แต่บางระดับลึกจนเข้าไม่ถึง เนื่องจากไม่มีเครื่องมือหรือเทคโนโลยีที่สามารถเข้าถึงความจริงที่ลึกลงไปได้ ซึ่งเกิดจากข้อจำกัดของผู้รู้

           3. เรารู้ว่าเรารู้ (known knowns) ให้ความสำคัญกับความจริงเชิงประจักษ์ จับต้อง สัมผัส เข้าถึง และพิสูจน์ได้ ตามที่สัจนิยมมองว่า ความจริงมีหลายระดับที่ไม่สามารถรู้ได้ จนนำไปสู่การพยายามค้นหาความจริงที่ลึกจนมองไม่เห็นผ่านการพัฒนาเครื่องมือในการหาความรู้
           4. เราไม่รู้ว่าเราไม่รู้ (unknown unknowns) เป็นความจริงที่มีอิสระต่อมนุษย์ ไม่อนุญาตให้มนุษย์รู้ได้ ส่งผลให้เราไม่สามารถพัฒนาเครื่องมือหรือเทคโนโลยีที่จะเข้าถึงความจริงเหล่านั้นได้ เนื่องจากไม่รู้ว่าความจริงเหล่านั้นมีจริง

           OOO เริ่มต้นจากสมมุติฐานว่า วัตถุไม่ใช่สิ่งที่มนุษย์สามารถเข้าถึง หรือมนุษย์ไม่สามารถเข้าถึงความจริงของวัตถุได้ ซึ่งการกระทำ ความรู้ หรือแม้กระทั่งการดำรงอยู่ของมนุษย์ อาจจะไม่มีผลกับความหมายหรือตัวตนของวัตถุ เนื่องจากในโลกประกอบด้วยวัตถุจำนวนมากที่เราไม่รู้ว่าเราไม่รู้ ดังนั้น OOO จึงสนใจศึกษาการดำรงอยู่ของวัตถุที่เป็นอิสระจากมนุษย์โดยสมบูรณ์

           ประชาธิปไตยของวัตถุวางอยู่บนข้อเสนอ 2 ประการดังต่อไปนี้ 

           ประการแรก ทุกวัตถุมีความเสมอภาคในการดำรงอยู่ ไม่ว่าจะเป็นช้าง ไม้ขีดไฟ ก้อนหิน มนุษย์ เทพเจ้า ล้วนมีความเสมอภาคในการดำรงอยู่บนโลกทั้งสิ้น เพราะฉะนั้น สิ่งต่างๆ จึงไม่ใช่สิ่งสร้างของสิ่งอื่น

           ประการที่สอง สิ่งต่างๆ ดำรงอยู่อย่างไม่เสมอภาคกัน เนื่องจากวัตถุมีส่วนร่วมในแต่ละปรากฏการณ์อย่างไม่เสมอกัน เช่น หวีเป็นสิ่งที่ไม่มีประโยชน์กับคนหัวล้าน แต่มีประโยชน์กับคนมีผม ดังนั้น หวีจึงมีสภาวะการดำรงอยู่แบบเดียวกับวัตถุอื่นบนโลก แต่ไม่มีนัยยะสำคัญต่อคนหัวล้าน

           ในความคิดของ OOO มนุษย์เป็นเพียงวัตถุหนึ่งที่ดำรงอยู่ท่ามกลางวัตถุอื่น เพราะฉะนั้น การสร้างคู่ตรงข้ามระหว่างความเป็นมนุษย์กับสิ่งที่ไม่ใช่มนุษย์จึงเป็นไปไม่ได้ เนื่องจากมนุษย์ไม่ได้มีสถานะเป็นองค์ประธานที่แยกขาดออกจากวัตถุ ซึ่งความคิดในลักษณะของ OOO เป็นการวิพากษ์วิจารณ์วิธีคิดการยึดมนุษย์เป็นศูนย์กลาง (anti-anthropocentrism)

anti-anthropocentrism

           ความต่างระหว่างมนุษย์กับสิ่งที่ไม่ใช่มนุษย์ ไม่ใช่ความต่างในเรื่องของชนิด แต่เป็นความต่างของระดับ เช่น คนสูบบุหรี่มักจะพกไฟแช็กตลอดเวลา เป็นสิ่งที่สำคัญมาก ซึ่งตรงข้ามกับคนที่ไม่สูบบุหรี่ เราจึงปฏิเสธไม่ได้ว่าไฟแช็กดำรงอยู่บนโลก แต่ดำรงอยู่ในระดับที่สำคัญต่างกันในแต่ละกลุ่มคน อีกทั้งคุณสมบัติที่สารพัดของวัตถุ ทำให้มนุษย์ไม่สามารถเข้าถึงคุณสมบัติของวัตถุได้ทุกรูปแบบ หรือไม่สามารถกำหนดทุกคุณสมบัติของวัตถุได้ แต่มนุษย์สามารถดึงเพียงคุณสมบัติบางอย่างมาใช้ในสถานการณ์เฉพาะหนึ่งเท่านั้น เพราะฉะนั้น มนุษย์ไม่ได้กำหนดการดำรงอยู่ของวัตถุ วัตถุสามารถดำรงอยู่ด้วยตัวเอง แม้ว่ามนุษย์จะนิยามหรือให้ความหมายกับวัตถุ แต่วัตถุสามารถมีความหมายอื่นได้

           กระบวนการที่วัตถุหนึ่งปรากฏคุณสมบัติ (Actual) แบบหนึ่ง เป็นการปรากฏแค่คุณสมบัติเสี้ยวเดียว แต่ภายในวัตถุรักษาสภาวะการดำรงอยู่ที่ยังไม่ปรากฏให้เห็น (Virtual) เพราะฉะนั้น หนึ่งวัตถุมีสภาวะที่ยังไม่ปรากฏให้เห็นและปรากฏให้เห็น มนุษย์จะสามารถเห็นการปรากฏอย่างเฉพาะเจาะจงของวัตถุ ซึ่งวัตถุจะปรากฏให้เห็นด้วยตัวเอง เป็นการปรากฏขึ้นที่อยู่บนเงื่อนไขเฉพาะเจาะจงหนึ่งเท่านั้น แต่เมื่อคุณสมบัติของวัตถุที่ไม่เคยปรากฏ (Virtual) ปรากฏขึ้น (Actual) ทำให้เกิดความเปลี่ยนแปลง ที่เรียกว่า พลังของการสร้างความเปลี่ยนแปลง (Difference Engines) โดยวัตถุสามารถแบ่งตัวเองออกเป็นหลากหลายรูปแบบ ดังนั้น ภววิทยาของวัตถุคือ กระบวนการที่แต่ละวัตถุมีคุณสมบัติพิเศษที่มีความสามารถ ที่จะถอยตัวเองออกจากความรู้ที่มนุษย์มี ผ่านกระบวนการที่วัตถุสร้างคุณสมบัติสารพัดประเภท

เรียบเรียงโดย แพรพรรณ งอมกระโทก

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)